اعتدال و میانه روی به معنای گزینش راه وسط و عدم تمایل به افراط و تفریط می باشد . این معنا در منابع اسلامی، با الفاظی چون «قصد» ، «اقتصاد» و «وسط » بیان شده است .

قرآن کریم، امت اسلام را امت میانه معرفی کرده، و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نیز علاوه بر رعایت اعتدال در تمامی رفتار و اعمالشان همواره مردم را به این مهم می خواند که: «یا ایها الناس علیکم بالقصد، علیکم بالقصد، علیکم بالقصد»

اعتدال در دین اسلام، قلمرو وسیعی دارد که برخی از وجوه آن عبارتند از:

1 - اعتدال در امور فردی: اسلام به میانه روی در امور شخصی تاکید فراوان کرده است، که برخی از آن ها عبارتند از:

الف) اعتدال در عبادت;

ب) اعتدال در سخن گفتن;

ج) اعتدال در راه رفتن;

د) اعتدال در خوردن و آشامیدن;

ه) اعتدال در دنیاطلبی;

و) اعتدال در خشم و غضب;

ز) اعتدال در ارضای غریزه جنسی;

ح) اعتدال در اقتصاد .

ه) تعادل در دنیاطلبی:

اسلام نه دنیا گرایی صرف را سفارش می کند و نه آخرت گرایی مطلق را; بلکه پیروان خویش را به اعتدال و بهره برداری متوازن فرمان داده است . امام صادق ( علیه السلام) می فرماید: «راس کل خطیئة حب الدنیا» ; ⁽¹⁹⁾ محبت شدید به دنیا منشا همه گناهان است .

قرآن مجید برای پیش گیری از تفریط می فرماید: «لاتنس نصیبک من الدنیا» ; ⁽²⁰⁾ بهره خویش را از دنیا فراموش نکن .

همچنین امام صادق ( علیه السلام) می فرماید: «لیس منا من ترک دنیاه لآخرته و لاآخرته لدنیاه » ; ⁽²¹⁾ کسی که دنیای خود را به خاطر آخرت ترک کند، از ما نیست و آن که آخرت خویش را برای دنیا نادیده بگیرد، با ما وابستگی ندارد .

و) خشم و غضب:
بدون تردید از جمله قوایی که خداوند در وجود انسان قرار داده تا او را در برابر عوامل تهدید کننده حفظ کند و مانع از آسیب پذیری او شود، خشم و غضب است . قرآن کریم در توصیف پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و یارانش می فرماید: «محمد رسول الله و الذین معه اشداء علی الکفار» . ⁽²²⁾

علی ( علیه السلام) «مالک اشتر» را چنین توصیف می کند: «اشد علی الفجار من حریق النار» ; ⁽²³⁾ مالک اشتر بر گناهکاران از آتش سوزان سختگیرتر و شدیدتر است .

با این وصف، این حالت روحی در صورتی مفید است که اولا در جای خود به کار گرفته شود و ثانیا اعتدال و میانه روی در آن رعایت گردد . راه میانه در خشم، حلم و بردباری و خویشتن داری در برابر خشم و استفاده صحیح و بجا از آن است . امام صادق ( علیه السلام) می فرماید: «مؤمن کسی است که در هنگامه خشم از حق عدول نکند .» ⁽²⁴⁾

قرآن کریم می فرماید: «و لایجرمنکم شنئان قوم علی الا تعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوی » ; ⁽²⁵⁾ و البته شما را نباید عداوت گروهی برآن دارد که از طریق عدل بیرون روید، عدالت پیشه سازید که به تقوا نزدیک تر است .

ز) تعادل در ارضای غریزه جنسی:

اعتدال و تعدیل خواهش نفسانی و غریزه جنسی روشی است که اسلام خواهان آن است، اسلام برخلاف برخی از نظریات افراطی رایج در غرب و نظریه کلیسا در این باره، راه میانه ای را انتخاب و معرفی کرده است . کلیسا ازدواج را که بهترین راه ارضای غریزه جنسی است، مرجوح دانسته و تجرد را ارجح شمرده است . «سن ژرم » که آخر سلسله اولیاءالله کلیسا بود، همیشه می گفت: درخت ازدواج را با تبر تجرد از بن برکنیم . ⁽²⁶⁾

«پولس قدیس » که از شخصیت های روحانی کلیساست، ازدواج نکرده و با زنی پیوند همسری برقرار ننموده و به زنان و مردان توصیه می کند که از انتخاب همسر خودداری نمایند . او می گوید: مرد را نیکو آن است که زن را لمس نکند . ⁽²⁷⁾

کلیسا ازدواج را به نیت تولید مثل جایز می شمارد، ولی در عین حال معتقد است که پلیدی ذاتی ازدواج را تولید مثل جبران نمی کند . از سوی دیگر، صاحبان فرضیه های رایج در غرب، خود غریزه جنسی را به معنای گسترده و وسیعی تفسیر نموده اند، به طوری که حتی انگیزه تمام کارهای هنری را با غریزه جنسی توجیه کرده اند و می گویند: روابط مادر با فرزند، معلم با شاگردان و به طور کلی، تمام ارتباطهای اجتماعی بین اشخاص، یا طبعا خصیصه جنسی دارند، یا دارای اصل و ریشه جنسی هستند .

اما، قرآن کتاب آسمانی مسلمانان، با طرح ازدواج و ارضای مشروع غریزه جنسی، راهی میانه را (با نهی از شهوت رانی و فساد) پیشنهاد کرده، می فرماید: «الا علی ازواجهم او ما ملکت ایمانهم فانهم غیر ملومین » . ⁽²⁸⁾

اسلام بر خلاف کلیسا، ازدواج را مقدس و تجرد را پلید شمرده است; رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اکثر اهل النار العزاب » ; ⁽²⁹⁾ بیشتر افراد در جهنم، از افراد عزب و مجرد هستند .

در کتاب شریف مکارم الاخلاق آمده است: «روزی زنی خدمت امام باقر ( علیه السلام) رسید و عرض کرد: من از متبتله هستم . امام پرسید: منظورت ا زتبتل چیست؟ در پاسخ گفت: قصد کرده ام هرگز ازدواج نکنم . حضرت پرسید: برای چه؟ گفت: می خواهم به سبب این عمل، به فضل و برتری دست یابم .

حضرت فرمود: این اندیشه را رها کن . اگر در این کار فضیلتی بود، فاطمه زهرا ( علیهاالسلام) برای رسیدن به آن از تو شایسته تر بود; زیرا هیچ کس در فضیلت بر او پیشی نگرفته است .» ⁽³⁰⁾

ازدواج سنت پیغمبر اسلام است . امام صادق ( علیه السلام) می فرماید: ازدواج کنید، همانا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: هر کس دوست دارد از روش های من پیروی کند، یکی از روش های من ازدواج است . ⁽³¹⁾

با این حال اسلام، از آزادی جنسی و ارضای افراطی غریزه جنسی انتقاد کرده و به عواقب آن هشدار داده است . حضرت علی ( علیه السلام) می فرماید: «من تسرع الی الشهوات تسرع الیه الافات » ; ⁽³²⁾ کسی که در شهوات تند روی کند، آفات با سرعت به سوی او می شتابد .

ح) میانه روی در اقتصاد:

اندازه نگه داشتن و میانه روی در مخارج، یکی از وظایف حتمی و اجتناب ناپذیر هر فرد مسلمان است . این میانه روی، ارتباطی با کمی و زیادی درآمد ندارند . بدیهی است در مورد کسانی که درآمد کمتری دارند، اهمیت بیشتری احساس می شود، ولی اسلام به پیروان خود توصیه می کند: در همه حال و در هر شرایطی که هستند، در خرج کردن، اعتدال را رعایت کنند . تعادل در مخارج زندگی موجب می شود که بسیاری از مشکلات ساختگی انسان ها برطرف شود .

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «الاقتصاد فی النفقه نصف المعیشه » ; ⁽³³⁾ میانه روی در خرج کردن، نیمی از زندگی است .

در روایتی از امام باقر ( علیه السلام) وارد شده است که آن حضرت فرمود: «سه چیز است که نجات دهنده انسان است: (اول) ترس از خدا در نهان و آشکار; (دوم) میانه روی در خرج، در هنگام ثروتمندی و تهیدستی; (سوم) به عدل سخن گفتن، در حال خشنودی و هنگام غضب .» ⁽³⁴⁾

برای ثروتمندان، زیاده روی در خرج ممکن است چندان مهم نباشد و شاید بعضی از آن ها، میانه روی را غلط بپندارند، ولی باید به این نکته توجه کنند که هیچ کس تعهد نکرده که ثروتمندان امروز، تا پایان زندگی ثروتمند بمانند; زیرا حوادث روزگار، بسیاری از ثروتمندان را خاکسترنشین و تهیدست کرده و اگر در دوران بی نیازی به ولخرجی عادت کرده باشند، در زمان تهیدستی، به بدبختی خواهند افتاد . علاوه بر این، ثروتمندان باید آینده فرزندان خود را نیز در نظر بگیرند، زیرا هیچ تضمینی در کار نیست که فرزندان ثروتمندان هم تا ابد در ناز و نعمت و ثروت باقی بمانند، زیرا بسیار دیده شده است که فرزندان این طبقه، به سختی ها و مشقت ها گرفتار شده اند .

اگر متمکنین، فرزندان خود را به روش میانه روی و اعتدال عادت دهند، سختی های احتمالی، آن ها را ناتوان نخواهد ساخت .

از طرفی، افراط و زیاده روی، زمینه را برای سقوط و بدبختی افراد فراهم می سازد، در حالی که میانه روی و اندازه نگه داشتن، آینده افراد را تامین می کند .

امام علی ( علیه السلام) می فرمایند: «کسی که میانه روی را شیوه خود قرار دهد، ثروت و بی نیازی او دوام خواهد داشت و روش اعتدال، فقر و مشکلات زندگی او را جبران خواهد کرد .» ⁽³⁵⁾

پی نوشت ها:

19 . اصول کافی، ج 2، ص 315، ح 1; مشکاة الانوار، ص 267 .

20 . قصص/77 .

21 . وسایل الشیعه، ج 12، ص 49 .

22 . فتح/29 .

23 . نهج البلاغه، نامه 38 .

24 . وسایل الشیعه، ج 11، ص 286 .

25 . مائده/8 .

26 . زناشویی و اخلاق، ص 52 .

27 . همان، ص 38 .

28 . مؤمنون/6 .

29 . وسایل الشیعه، ج 14، ص 8 .

30 . مکارم الاخلاق، ج 3، ص 515 .

31 . وسایل الشیعه، ج 14، ص 6 .

32 . غررالحکم، ج 5، ص 327 .

33 . نهج الفصاحه، حدیث 1057 .

34 . سفینة البحار، ج 2، ص 431 .

35 . غررالحکم آمدی، کلمه 9165 .